Ons pensioenstelsel ondergaat drastische veranderingen. De leeftijd waarop AOW en pensioenen ingaan, gaat in stappen omhoog. De aanvullende pensioenen gaan omlaag, door indexatiekorting en afstempeling. Om het totale pensioeninkomen op peil te houden, zal iedereen dus meer zelf moeten gaan sparen. Minder collectief en meer privaat: prima toch?
Verplichting
Dat is de vraag. Niet iedereen heeft voldoende kennis van sparen en beleggen om zelf zijn of haar eigen pensioen te kunnen organiseren. Enquêtes wijzen steevast uit dat een groot deel van de bevolking het fijn vindt dat overheid en pensioenfondsen het pensioen regelen. Verplichtingen worden in het algemeen als onprettig ervaren, maar als het gaat over de verplichting tot deelname aan pensioenregelingen zijn de bezwaren veel minder groot.
Onderzoek
Maarten van Rooij, Annamaria Lusardi en Rob Alessie beschrijven onderzoek naar de financiële geletterdheid van de Nederlandse bevolking, zeg maar de kennis over sparen en beleggen. Ze ondervragen zo’n 1500 individuen die binnen hun huishouden voor de financiën verantwoordelijk zijn. De leeftijden van de geënquêteerden varieert van 22 tot 90 jaar; mensen in ziekenhuizen, tehuizen en gevangenissen zijn uitgesloten. De onderzoekers stellen elf vragen over sparen en beleggen, waaronder de volgende drie:
1 Welk financieel actief geeft op een termijn van zo’n 10 tot 20 jaar in de regel het hoogste rendement: spaardeposito’s, obligaties of aandelen?
2 Aandelen kennen in de regel een hoger risico dan obligaties. Waar of niet waar?
3 Als de rente omhoog gaat, wat gebeurt er dan met obligatiekoersen? Stijgen ze, dalen ze of blijven ze gelijk?
De resultaten waren niet geweldig. Alleen vraag 2 werd door de meerderheid van de ondervraagden goed beantwoord. Het totaal van de elf vragen werd slechts door 5% van de geënquêteerden van het goede antwoord voorzien. Mijn hemel!
Beginners
En dat is niet het hele verhaal. De vragen hierboven waren voor gevorderden. Onderstaande vragen zijn voor beginners:
4 Stel u heeft 100 euro op een spaarrekening en de rente is 2 procent per jaar. Hoeveel zou u na vijf jaar op uw spaarrekening hebben staan als u in de tussentijd niets opnam? Meer of minder dan 102 euro of precies 102 euro?
5 Stel dat de rente op uw spaarrekening 1 procent bedraagt en de inflatie 2 procent. Als uw geld een jaar op deze spaarrekening heeft gestaan, zou u na een jaar meer of minder dan vandaag kunnen kopen of evenveel als vandaag?
6 Uw vriend erft vandaag 10.000 euro. Zijn zus erft hetzelfde bedrag, maar drie jaar later. Is uw vriend vanwege de erfenis rijker of minder rijk dan zijn zus of even rijk als zijn zus?
De vragen voor beginners (5 in totaal) werden door niet meer dan 40% van de ondervraagden goed beantwoord.
Conclusie
De conclusie is mij wel duidelijk: voordat we onze pensioenvoorziening verder privatiseren, volgt iedereen een cursus financiële educatie. Verplicht!
Impliciet worden hier twee veronderstellingen gemaakt:
1) goed geinformeerde mensen nemen verstandige beslissingen.
2) goede beslissingen kun je alleen maar nemen als je goed geinformeerd bent.
Zij zijn allebei fout.
Wij zijn niet afhankelijk van ‘een cursus financiële educatie’, maar van systemen die mensen aanzetten tot verstandige keuzes, zonder dat zij precies begrijpen wat ‘er onder de motorkap’ gebeurt. Zoals zij auto rijden, zonder te weten of zij nu een diesel- of een benzinemotor onder de motorkap hebben zitten, dan wel of hun auto voor- of achterwielaandrijving heeft. Dat is belangrijke informatie, maar geen zinvolle informatie. Aan goed uitkijken en hun dashboard in de gaten houden hebben de meeste autombilisten voldoende om te weten wanneer zij moeten remmen of juist gas moeten geven en kunnen zij veilig van A naar B komen. Alleen wie als Michael Schumacher wil kunnen rijden, moet over meer informatie beschikken (en natuurlijk ook over meer vaardigheden).
Als het om pensioenen gaat is het net zo: je moet weten of je het goede spoor zit en voldoende kans hebt om je gewenste pensioenniveau te realiseren. En als die kans niet groot genoeg is, heb je aan drie keuzes genoeg (meer sparen, later met pensioen gaan en/of het risico accepteren dat je lager uitkomt). Als wij laten zien wat het effect is van die keuzes, kan een kind de verder de was doen (zonder te weten hoe de wasmachine werkt).
Ik heb wel sympathie voor de lijn van een systeem dat mensen aanzet tot verstandige keuzes. Mijn vraag is hoe dit geïmplementeerd zou moeten worden. Wordt dit aan de markt overgelaten, dan ben ik beducht voor producten die niet noodzakelijk tot verstandige keuzes leiden, maar wel tot winst voor de aanbieder van de producten. Het zou onlogisch zijn om te redeneren dat aanbieders mensen met weinig financiële kennis niet zouden proberen te misleiden. Kortom, ik zie wel dat het niet noodzakelijk is dat de individuele spaarder alle financiële techniek beheerst, maar enige basiskennis maakt de kans op misleiding wel kleiner.