“Nederland heeft het beste pensioenstelsel ter wereld.”[1] Wellicht. In termen van pensioenhoogte, risicodeling en uitvoeringskosten doet het Nederlandse stelsel het inderdaad goed. Voor veel zelfstandigen is het pensioenstelsel echter helemaal niet zo best. Voor veel werknemers in loondienst trouwens evenmin.
Homo economicus
De reden is dat het Nederlandse pensioenstelsel werknemers in loondienst en zelfstandigen als verschillende human beings behandelt. Het stelsel beschouwt de zelfstandige als een soort homo economicus. Een persoon die, geheel vrij van kortzichtigheid en informatiegebreken, zonder enige hulp of ondersteuning zijn pensioen kan regelen. De realiteit is een tikkeltje anders. Een groot deel van de zelfstandigen kan de discipline om een fatsoenlijk pensioen te organiseren niet opbrengen en zou wat ondersteuning hierin wel degelijk op prijs stellen.
Homo instinctus
Omgekeerd wordt de werknemer in loondienst door het pensioenstelsel als een soort homo instinctus beschouwd. Deze persoon zou, indien aan zichzelf overgelaten, doof voor elke vorm van informatie over de eigen financiële situatie, niets voor zijn pensioen regelen. Bij deze persoon is verplichte deelname dan ook geboden om een later pensioentekort te voorkomen. Ook dit beeld contrasteert met de werkelijkheid. Hoewel een groot deel van de werknemers in loondienst blij is het pensioen te kunnen overlaten aan een fonds, zouden toch velen van hen van de verplichtstelling af willen en het pensioen liever zelf organiseren.
Onderscheid
Het onderscheid dat het pensioenstelsel maakt tussen werknemers in loondienst en zelfstandigen is onlogisch. Beide groepen stammen af van de homo sapiens. Als ík gevraagd zou worden een pensioenstelsel voor de toekomst in elkaar te zetten, dan zou ik daarin werknemers in loondienst én zelfstandigen opnemen; op gelijke voorwaarden. Zodat mensen niet vanwege hun pensioen, maar op intrinsieke gronden besluiten om te werken in loondienst of als zelfstandige. Zodat uitvoeringskosten kunnen worden verminderd. En de basis voor solidariteit in pensioenregelingen kan worden verbreed.
Veranderen
Zou deelname aan dit pensioenstelsel verplicht zijn of vrijwillig? Geen van beide. Geheel in lijn met de behavioral economics theorie zou ik deelname verplicht stellen met de mogelijkheid van opting out. Of, met andere woorden, vrijwillig met een duidelijke nudge in de richting van deelname. Een dergelijk pensioenstelsel zou tegemoet komen aan die zelfstandigen die een pensioen willen dat lijkt op het huidige pensioen voor werknemers in loondienst. Het zou ook recht doen aan die werknemers in loondienst die liever hun pensioen zelf inrichten. Het zou een beter functionerende arbeidsmarkt opleveren en een besparing op uitvoeringskosten. Maar ja, aan het beste pensioenstelsel ter wereld ga je natuurlijk niets veranderen.