Jarenlang werd er gediscussieerd over de vraag of het stelsel van aanvullende pensioenen houdbaar is.[1] Dit stopte pas in 2010 toen de commissie-Goudswaard oordeelde dat het Nederlandse pensioenstelsel onvoldoende toekomstbestendig is. Bij dit oordeel speelde de zich veranderende demografie een belangrijke rol. Vergrijzing leidt ruwweg tot een verdubbeling van het aantal gepensioneerden ten opzichte van het aantal premiebetalers. Schokken in levensverwachting, rente of productiviteit die het totaal van pensioenverplichtingen veranderen kunnen daardoor steeds moeilijker worden opgevangen.

Verhoging pensioenleeftijd
Eén van de door de commissie bepleite beleidsrecepten was een verhoging van de pensioenleeftijd. Inmiddels ligt er een regeerakkoord waarin een verhoging van de AOW-leeftijd is opgenomen. Deze wordt verhoogd tot 66 jaar in 2018 en tot 67 jaar in 2021. Vervolgens wordt de AOW-leeftijd automatisch aan de levensverwachting gekoppeld: stijgt de levensverwachting na 2021, dan stijgt de AOW-leeftijd mee. Het is te verwachten dat voor de pensioenleeftijd hetzelfde zal gelden.

Pervers effect
Een verhoging van de pensioenleeftijd is een probaat middel om het pensioenstelsel meer robuust te maken. Het verkleint het totaal van pensioenverplichtingen, zodat onverwachte schokken minder hard doorwerken. De benodigde aanpassingen van AOW-premie, pensioenpremie en indexatievoet zijn dan ook kleiner. Er treedt echter ook een pervers effect op. De dekkingsgraad wordt meer volatiel, d.w.z. de dekkingsgraad raakt meer uit balans wanneer zich een onverwachte ontwikkeling voordoet in de levensverwachting. Een stijging van de levensverwachting met één jaar heeft meer effect wanneer de pensioenen op 67-jarige leeftijd ingaan dan wanneer ze op 65-jarige leeftijd ingaan. Dat is slecht nieuws voor die pensioenfondsbestuurders die dachten dat de dekkingsgraad stabieler zou worden en zij in de toekomst minder vaak aan de premie- en indexatieknoppen zouden hoeven te draaien.

Rekenvoorbeeld
Ter toelichting een rekenvoorbeeld. Veronderstel dat de levensverwachting, de gemiddelde levensduur van de pensioengerechtigden, 81,5 jaar is. De gemiddelde levensduur van de pensioenverplichtingen is lager, vanwege rente en sterfte. Een indicatieve eigen berekening komt uit op 76,5 jaar.[2] Stel nu dat de levensverwachting stijgt en daarmee ook de gemiddelde levensduur van de pensioenverplichtingen. Kies voor het gemak een stijging met een jaar. Bij een pensioenleeftijd van 67 jaar doet dit de pensioenverplichtingen met 10,5 procent groeien (1 jaar/(76,5 jaar – 67 jaar)). Bij een pensioenleeftijd van 65 jaar is dat maar 8,7 procent (1 jaar/(76,5 jaar – 65 jaar)). En wanneer we rekening houden met de aftopping van pensioenen zoals opgenomen in het regeerakkoord, dan is het verschil nog groter.

Toekomst
Het regeerakkoord voorziet in een automatische koppeling van AOW-leeftijd aan levensverwachting. Kunnen we stellen dat dit het hier besproken perverse effect neutraliseert? Niet echt. Allereerst gaat de automatische koppeling pas over negen jaar in. Daarnaast wordt het effect alleen geneutraliseerd als aan twee voorwaarden is voldaan: de pensioenleeftijd volgt de levensverwachting zonder vertraging en politici brengen in de toekomst geen wijzigingen meer aan in de nu voorgestelde koppelingssystematiek. Durft u erop te wedden? Pensioenfondsbestuurders kunnen het vooruitzicht van rust maar beter op hun buik schrijven.